AI in het Sociaal Domein: tussen kans en verantwoordelijkheid

Dit artikel leest als een gesprek tussen Ben den Tuinder (docent en onderzoeker bij Hogeschool Saxion) en Miquel Wijngaards (bestuurder Kenniscentrum Sociaal Domein). Het gaat over de impact van kunstmatige intelligentie (AI) op het sociaal domein. Ze reflecteren op technologische ontwikkelingen, ethische spanningsvelden, de veranderende rol van professionals en hoe gemeenten zich kunnen voorbereiden op een toekomst waarin AI een belangrijke rol speelt. Wat het artikel nog interessanter maakt is dat Miquel en Ben dit gesprek niet met elkaar hebben gevoerd, maar dat ze beide apart zijn geïnterviewd. Met behulp van AI is het artikel in elkaar gezet, waardoor het net lijkt alsof ze met elkaar praten. Een goede manier om te laten zien wat AI kan doen!

Disclaimer: de antwoorden van Miquel en Ben zijn dus echt en niet verzonnen door AI. Ze zijn alleen in een andere volgorde neergezet waardoor het een gesprek geworden is.

Miquel: De zorgvraag in Nederland stijgt explosief, terwijl het aantal beschikbare professionals afneemt. We moeten toe naar een systeem waarin technologie ondersteunend is aan de menselijke maat. AI is geen luxe, het wordt noodzaak. Maar hoe zorg je dat technologie waarde toevoegt in plaats van vervreemdend werkt?

Ben: In mijn werk als onderzoeker bij het lectoraat Weerbare Democratie zie ik dat organisaties vaak direct aan de slag willen met AI-tools zonder dat er voldoende wordt stilgestaan bij de ‘waarom-vraag’. Bepaal eerst het doel dat je wil bereiken en maak daarna de keuze voor een eventuele tool. Zonder een ethisch en juridisch fundament riskeer je onbedoelde uitsluiting of verlies van vertrouwen. De toeslagenaffaire heeft pijnlijk duidelijk gemaakt wat er gebeurt als menselijke controle en contact ontbreken.

Miquel: Daarom ben ik voorstander van multidisciplinaire denktanks binnen gemeenten. Mensen uit beleid, uitvoering, ICT en juridische hoek moeten samenkomen om een AI-visie op te stellen. Die visie moet gaan over waarden: wat vinden we belangrijk in contact met inwoners, wat mag geautomatiseerd worden en wat niet?

Ben: Precies. En vergeet ook niet de medewerkers zelf. AI verandert (deels) hun werkzaamheden. Professionals moeten begrijpen hoe AI werkt, wat de risico’s zijn en welke vragen ze moeten stellen. Dat is waar AI-geletterdheid over gaat. Niet programmeren, maar kunnen meedenken over veilig en verantwoord gebruik.

Miquel: Daar ligt een rol voor opleiders. We moeten sociale professionals toerusten met de juiste kennis, zodat zij niet afhankelijk zijn van technologische partijen. Bij ons gaat het daarom nooit alleen over hoe iets werkt, maar vooral over waarom je het zou inzetten, en wat de impact is op het werkproces.

Ben: Dat raakt ook aan het publieke belang. We kunnen AI inzetten voor efficiency – denk aan automatische verslaglegging, het maken van samenvattingen en het opstellen van risicoprofielen – maar we moeten altijd blijven uitleggen waarom en hoe we dat doen. Transparantie, verantwoording en uitlegbaarheid zijn fundamenteel voor het vertrouwen van de burger in de overheid.

Miquel: Wat mij betreft blijft het uitgangspunt: AI ondersteunt, maar vervangt niet. Het eerste gesprek aan de keukentafel, het gevoel van gezien worden door de gemeente, dat mogen we nooit automatiseren. Tegelijkertijd is het onrealistisch om te denken dat alles zoals vroeger blijft. Daarom moeten we investeren in kwaliteit en bewustwording.

Ben: Daarbij is het belangrijk om onderscheid te maken tussen juridische kaders – zoals de AVG en de AI-verordening – en ethische afwegingen. Het ene is verplicht, het andere (meer dan) wenselijk. Maar ze zijn onlosmakelijk verbonden. De vraag of iets mag, is niet hetzelfde als de vraag of iets goed is.

Miquel: Dat geldt zeker voor complexe casuïstiek. In het sociaal domein werken we met dilemma’s. Dan helpt het niet om alleen te denken in termen van data en algoritmes. Je moet kunnen schakelen tussen systeem en leefwereld. AI moet daar dienstbaar aan zijn, niet leidend.

Ben: Ik pleit ervoor om ook cliënten en inwoners te betrekken bij de mogelijke inzet van AI-toepassingen. Wat vinden zij van een chatbot als eerste contact? Voelen zij zich gehoord? Of juist afgewezen door gebrek aan menselijk contact? AI-toepassingen moet je toetsen op effect, impact en acceptatie. Niet alles wat kan, moet je willen.

Miquel: Wat ik gemeenten zou adviseren: begin met een pilot. Stel een team samen, kies een klein proces en experimenteer onder begeleiding. Leer van wat werkt én van wat schuurt. Wij ondersteunen daarbij met Masterclasses, praktijk coaching en intervisie. Zo hou je het mensgericht en houd je grip op de technologie.

Ben: Dat lijkt mij de juiste volgorde. Eerst visie, dan kleinschalig experimenteren, en dan pas opschalen. En blijf reflecteren: is dit nog wenselijk? Voldoet het aan onze normen en organisatiewaarden? Wat merken professionals en cliënten ervan? En wat zegt het over onze organisatie als we kiezen voor deze oplossing?

Miquel: De vergelijking met de stoommachine is misschien cliché, maar wel waar: elke technologische revolutie roept weerstand op. AI is geen hype meer, het is infrastructuur. We hebben de verantwoordelijkheid om dat goed te integreren in het sociaal domein.

Ben: En ook om kritisch te blijven. We moeten AI niet romantiseren, maar ook niet demoniseren. Ik zie liever dat professionals nieuwsgierig én kritisch zijn. Dat ze zich realiseren: ik hoef het niet allemaal te weten, maar ik moet wel weten waar ik op moet letten.

Miquel: Ik geloof dat AI de potentie heeft om het sociaal domein menselijker te maken – juist doordat we administratieve lasten kunnen verminderen en meer tijd overhouden voor écht contact. Maar dan moet je wel investeren in scholing, draagvlak en regie. En daarin nemen wij onze rol als kennispartner serieus.

Ben: Daarbij mag ook duurzaamheid niet worden vergeten. AI vraagt veel energie, van datacenters tot verwerking. En denk ook aan arbeidsomstandigheden elders in de wereld, waar data handmatig worden gelabeld. Wie AI inzet, heeft ook een verantwoordelijkheid naar de wereld erachter. Die kant – de zogenoemde digital sobriety – moeten we blijven belichten.

Miquel: Als we straks terugkijken op deze periode, hoop ik dat we kunnen zeggen: we hebben het met zorg gedaan. Niet uit angst, niet uit blinde ambitie, maar vanuit visie en menselijkheid. En dat we daarin anderen hebben meegenomen – van student tot beleidsmaker.

Ben: AI vraagt om professioneel bewustzijn, bestuurlijke moed en moreel leiderschap. En dat begint bij de vraag: hoe willen wij met elkaar samenleven en samen werken, nu en straks?